Идеализм

Идеализм (фр. idealisme, гр. idealism) – болмыс концепциясының шеңберінде рухтың немесе сананың бастапқылығын (алғашқылығын) мойындайтын философиядағы теория, доктрина. Басқаша айтқанда, идеализм материализмге қарама-қарсы идеяны, сананы, рухты бірінші, ал табиғатты, болмысты, материяны екінші деп санайды. Бұл көзқарас бойынша, физикалық (материалдық) объектілер санадан тыс, санадан тәуелсіз (яғни оларды қабылдаудан және олар туралы ойлаудан) бар бола алмайды. Қоршаған, сыртқы әлемнің барлығы (бар екендігі) туралы пікірге келуге адамның физикалық әлемге үңілу, қарау құралы ретінде өзінің санасын пайдаланудан басқа мүмкіншілігі жоқ.

Дүниедегі бар ( то, что существует) сана арқылы ғана емес, санада да бар. Сондықтан кез келген физикалық дене адам үшін қабылданылмайтын болу үшін ол идеалдылық ретінде бар болуы керек. Идеализм үшін шындық әуелден руханилық деген көзқарас тән. Сонымен бірге идеализм өкілдері физикалық объектілер жоқ деп ешқашан айтқан емес, оларды (об) материя категориясына теңестіруге болатын субстанциялық қасиеттері жоқ деп бекітумен болды.

Дәйекті идеалистік концепциялар философиялық жүйелер ретінде Жаңа заманда қалыптасты (Лейбниц, Шеллинг, Фихте, Гегель, Беркли), ал негізін Платон қалады, атап айтқанда заттық-сезімдік нәрселердің идеалдық үлгілері ретіндегі идеялар, эйдостар әлемінің философиялық концепциясында. Идеализм негізінде біркелкі ағым емес, оның әр алуан түрлері бар: объективтік пен субъективтік, монистік пен плюралистік және т.с.с.

Гегель әлемді пайымдау (рассудок) және ақыл (разум) көмектері арқылы тануға болады деп санады, ал ақылды танымның негізгі құралы деп қарады. Бұл жағынан ол рационалист. Екінші жағынан, Гегель физикалық әлем табиғатта пантеистік (шексіз) жайылған сананың әр түрлі сатылары болады деп есептейді. Гегельде руханилық пен физикалық бір-біріне қарсы қойылмайды, керісінше, олар Рух деп атайтын ештеңеден тәуелсіз әлде бір негізде бірігеді, жинақталады (синтезделеді). Сондықтан гегельдік концепция монистік және идеалистік болады, басқаша оны абсолюттік немесе объективтік идеализм деп атайды.

Әлем (дүние) біздің (менің) санамның фактісі ретінде қарастырылатын концепциялар субъективтік идеализм деп аталады. Таным үшін ең нақты жүзеге асатын нәрсе Эгоның («Мен»-нің) интеллектуалды (ой) құрылымы. Рухани Эго біздің танымыздың шектерін белгілейді. Идеализмнің осындай версиясын (бір түрін), соның ішінде, Фихте ұстанған.

Идеалдылықтың мәні мен табиғатының өзін қарастыруға байланысты идеалдық субстанцияны әлемдік ақыл(панлогизм), ерік (волюнтаризм), интуиция (интуитивизм) ретінде түсіндіретін идеализмнің бағыттары қалыптасты. Рухани бастаманы аңғару, ұғыну критерийі бойынша идеализм феноменализмге (сенсуалистік ұғынылатын идеалдық), идеалистік рационализмге (логикалық ұғынылатын идеалдылық), иррационализмге (қисынсыз және ұғынылмайтын идеалдылық) бөлінеді.